درس اخلاق حضرت آیت الله دیباجی اصفهانی «مدظله العالی»
موضوع : مقام عالم و عابد در قیامت
تاریخ: ۱۳۸۷
بسم الله الرحمن الرحیم
امام صادق علیه السلام: اِذا کانَ یَومُ القیامَهِ بَعَثَ اللّه ُ عَزَّوَجَلَّ العالِمَ وَ الْعابِدَ ، فَاِذا وَقَفا بَیْنَ یَدَىِ اللّه ِ عَزَّوَجَلَّ قیلَ لِلْعابِدِ : اِنْطَلِقْ اِلَى الْجَنَّهِ وَ قیلَ لِلْعالِمِ : قِف تَشَفَّعْ لِلنّاسِ بِحُسْنِتَأدیبِکَ لَهُمْ؛[۱]
هر گاه روز قیامت گردد ، خداى عزّوجلّ عالم و عابد را برانگیزاند . پس آن گاه که در پیشگاه خداوند ایستادند به عابد گفته مى شود : «به سوى بهشت حرکت کن»و به عالم گفته مى شود : «بایست و مردم را به خاطر آن که نیکو ادبشان نمودى،شفاعت کن» .
در کتاب وحی الهی متجاوز از هفتصد مورد ماده علم و مشتقات آن به کار رفته و در اولین آیات نازل شده به رسول اکرم صلی الله علیه و آله سخن از علم ، دانش و قلم آمده است: {الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ } [۲]؛ همان کسی که به وسیله قلم تعلیم انسان نمود.
خداوند در قرآن می فرماید: {قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ} [۳] بگو: آیا آنان که اهل علم و دانشند با مردم جاهل نادان یکسانند؟ منحصرا خردمندان متذکر این مطلبند.
نقش علم برای انسان اینقدر زیاد است که اسلام طلب آن را بر هر مسلمانی واجب دانسته است.پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:«طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ عَلى کُلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمَهٍ» ؛[۴] یعنی جستجو و تحصیل علم بر هر مسلمانی فرض و واجب است» این حدیث از جمله احادیث اسلامی است که شیعه و سنی هر یک به طرق و سندهای خود آن را از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده اند. اگر چند حدیث مسلم داشته باشیم که فریقین آنرا از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده باشند یکی همین حدیث است. معنی حدیث این است؛ یکی از فرائض اسلامی و واجبات اسلامی، در ردیف سایر واجبات و فرائض، طلب و تحصیل علم است. تحصیل و طلب علم بر هر مسلمانی واجب است، اختصاص به طبقه و دسته ای خاص ندارد. در تواریخ آمده که قبل از ظهور اسلام بعضی از جامعه های متمدن آنروز تحصیل علم را از حقوق و امتیازات بعضی از طبقات می دانسته اند و برای سایرین چنین حقی قائل نبوده اند. در اسلام نه تنها علم به عنوان ” حق ” از امتیازات گروه خاص نیست، بلکه به عنوان ” تکلیف ” و ” وظیفه ” بر همه افراد تحصیل آن فرض و واجب است مانند سایر تکالیف.
در باب فضل مهاجرت و مسافرت برای علم به نقاط دوردست، و حتی آیه کریمه {وَمَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ }؛[۵] و هر کس از خانه خود به سوی خدا و پیامبرش برای هجرت خارج شود و در راه بمیرد اجرش با خداست» آیه شریفه به مهاجرت و مسافرت در طلب علم تفسیر شده است.
در حدیثی از امام صادق سلام الله علیه می خوانیم « لَو عَلِمَ النّاسُ ما فی طَلَبِ العِلمِ لَطَلَبوهُ ولَو بِسَفکِ المُهَجِ وخَوضِ اللُّجَجِ» ؛[۶] اگر مردم مى دانستند که علم چه فوایدى دارد، هر آینه در جستجوى آن بر مى آمدند گرچه در راه آن خون بریزند و در ژرفاى دریاها فرو روند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله ، شخص عالم برتر از غیر عالمی است که شب و روز به عبادت خدا می پردازد. در میان سخنان پیامبر در این باره، چنین آمده است:«فَضْلُ الْعالِمِ عَلَی الْعابِدِ کَفَضْلِ الْقَمَرِ عَلی سائِرِ النُّجُومِ لَیْلَهَ الْبَدْر»[۷]برتری عالم بر عابد، مانند برتری ماه شب چهارده بر دیگر ستارگان است.
در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم:«أَلنظَرُ إِلی وَجْهِ الْعالِمِ عِبادَهٌ»؛[۸] از امام صادق سلام الله علیه ، راجع به این سخن پیامبر صلی الله علیه و آله که «نگاه کردن به چهره علما عبادت است». پرسیدند، فرمود: «هُوَ الْعَالِمُ الَّذِی إِذَا نَظَرْتَ إِلَیْهِ ذَکَّرَکَ الْآخِرَهَ وَ مَنْ کَانَ خِلَافَ ذَلِکَ فَالنَّظَرُ إِلَیْهِ فِتْنَهٌ اغْدُ عَالِماً أَوْ مُتَعَلِّماً أَوْ مُسْتَمِعاً أَوْ مُحِبّاً وَ لَا تَکُنِ الْخَامِسَ فَتَهْلِکَ.[۹] مقصود، آن عالمى است که هر گاه به او نگاه کنى، تو را به یاد آخرت بیاندازد، و هر کس جز این باشد، نگاه کردن به او، فساد است. یا عالم باش، یا متعلّم، یا مستمع، و یا دوستدار عالمان؛ پنجمى نباش که هلاک مىشوى.شرافت و عزت مقام علم و عالم تا بدان پایه است که در بهشت خدا نیز عالمان مقامی برتر و بالاتر از دیگران دارند. رسول اکرمj خطاب به یاران خویش فرمود: «می‌خواهید به شما بگویم که شریف‌ترین اهل بهشت چه کسانی هستند؟» گفتند بله یا رسول الله فرمود: «آنها علمای امت من هستند»علمی که منتهی به عبادت و پرستش خدا نشود، بیهوده است.بنابراین،
و از امام باقر سلام الله علیه نیز روایت شده که فرمود: «عَالِمٌ ینْتَفَعُ بِعِلْمِهِ خَیرٌ مِنْ سَبْعِینَ الْفَ عَابِدٍ»عالمی که مردم از علم او بهره بگیرند از هفتاد هزار عابد بهتر است.[۱۰]
اما پیداست آن علمی که مردم از آن بهره برند باید توأم با عبادت باشد وعلمی که منتهی به عبادت و پرستش خدا نشود بیهوده است بنابراین علم به منزلۀ درخت می‌باشد و عبادت همچون میوه‌ای از میوه‌های آن. کمال درخت، به میوه دادن و به ثمر نشستن است و از اینجاست که انسان باید از هر دوی این امور، بهره و نصیب داشته باشد.
نکته‌ای که در اینجا قابل ذکر است، این است که مقصود از علم، علم دین است. یعنی شناخت حقیقی ذات و صفات و افعال خداوندی و ملائکه و کتب و انبیاء او و علم به آخرت و روز جزا. قرآن کریم می‌فرماید: {آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ} [۱۱]«پیامبر به آنچه از سوی پروردگارش به وی وحی شد، ایمان آورد و مؤمنین همگی ایمان آورند به خدا و فرشتگان او و به کتبی که نازل کرد و به رسولانش»
بازگشت ایمان نیز به علم است، زیرا ایمان عبارت است از تصدیق کردن چیزی، آنچنان که حقیقت آن چیز است و این امر مستلزم آن است که آدمی به اندازۀ وسع و طاقت انسانی‌اش، اشیاء را چنان که هست دریابد و این همان معنی علم است، در مقابل ایمان، کفر قرار دارد که یعنی پوشیدن و پنهان کردن است و بازگشت کفر به جهل است. از علمای بزرگ جهان اسلام که عالم ربانی بودند سید مرتضی و سید رضی رضوان الله تعالی علیهما می باشند آن بزرگواران هنگامی که ارثیه پدر را تقسیم می کردند به آخرین مورد رسیدند که کتابی از پدر بود سید مرتضی گفت این کتاب را آنکس از ما بردارد که در طول عمر خود گناه نکرده باشد سید رضی گفت این کتاب را آنکس از ما بردارد که در طول عمر حتی فکر گناه هم نکرده باشد ؛سید مرتضی پیشانی برادر کوچکتر (سید رضی) را بوسید و کتاب را به او داد.
والسلام علیکم و رحمه الله وبرکاته
تحقیق و تدوین ؛ علی منصوری اراکی
[۱] علل الشرایع ج۲ ص ۳۹۴ ح ۱۱
[۲] سوره مبارکه علق آیه ۴
[۳] سوره مبارکه زمر آیه ۹
[۴] اصول کافی، ج ۱ ص ۳۰٫
[۵] سوره مبارکه نساء آیه ۱۰۰
[۶] بحارالانوار ، ج ۲ ص ۱۷۷
[۷] اصول کافی ج ۱ ص ۳۴
[۸] من‌لایحضره‌الفقیه، ج۲، ص۲۰۵؛ وسائل‌الشیعه، ج۱۲، ص۳۱۲؛ ج۱۳، ص۲۶۴.
[۹] مجموعه ورام(تنبیه الخواطر)، ج۱، ص۸۴
[۱۰] بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۱۷۳٫
[۱۱] سوره مبارکه بقره آیه ۲۸۵
بازدیدها: ۲۸۴
